Futbol Ve Futbolu İnceleme Üzerine

YÖNTEM
Futbolun anlamlı bir şekilde nasıl incelenmesi gerektiğini ve bu inceleme
tarzları üzerinde duran bu sunum, var olan metodolojik bilgi birikimine
dayanarak ve bu bilgi birikimini yaşanan örgütlü yaşamla mantıksal bağlarla
ilişkilendirerek inşa edilen niteliksel bir değerlendirmedir. İnşaya futbolun
tarihinin sunumu hakkındaki açıklama ile başlandı. Bu açıklamadan sonra,
futbol “maddi hayatı ve bu hayatın bilincini üretim faaliyeti” olarak ele alındı.
Her iki faaliyet bağlamında, inceleme teması ve alt-temalar içinde inceleme
gerekliliğini vurgulayan eleştirel sunumlar ve değerlendirmeler yapıldı. Sonuç
sunumunda, futbolu anlamlandırmayla ilgili önde gelen inceleme temaları
özlüce irdelendi.
Sosyal bilimlerdeki her araştırma gibi, sporla ilgili araştırmalar da
öncelikle, ya tarihsel ya da güncel bağlamda futbolun oluşum ve gelişim
koşulları, futbolda bilişler ve duygular dahil düşünsel ve materyal hayatın
üretim biçimi ve üretim ilişkilerinin karakteri, ve tüm bunların toplum ve
insan için sonuçlarının doğasının sorgulanması gerekir. Dolayısıyla, futbolu
incelemek, holiganizmin, futbolda taraftar şiddetinin, “çekirdek çitleyen
aylakların” statlarda ve sokaklarda tezahürat yapmalarının çok ötesindedir.
Futbolu incelemeyi hayatın üretimi ölçütüne göre, iki ana grup içine
yerleştirebiliriz (ki bu gruplandırma, sosyal bilimin her alanı için geçerlidir):
Birincisi materyal hayatın üretiminde futbol ve ikincisi de materyal hayatın
üretiminin bütünleşik ve zorunlu bir koşulu olan düşünselin üretiminde spor.2
Materyal hayatın üretiminde futbol, futbolu tarihsel toplum içinde
konumlandırmayı ve futbolun üretim biçimi ve üretim ilişkilerini incelemeyi
gerektirir. Bu da, futbolun örgüt yapısı ve futbolda örgütsel ilişkilerin
karakterinin ya tarihsel gelişim içinde incelenmesini ya da belli bir zaman ve
2 Düşünselin üretimi, materyal olmayan her şeyin üretimini içerek anlamda kullanıldı.
6 İrfan Erdoğan
yerdeki koşununun (örgüt yapısı ve üretim ilişkilerinin) ele alınmasını
gerektirir. Bu bağlamda, önde gelen konular arasında futbolun tarihsel
gelişmesi; futbolun örgütlenme biçimleri ve bu biçimlerdeki değişim (örgüt
yapıları, gelişmesi, sermaye yapısı); Futbolda iş koşulları ve sendikalaşma;
futbolda zenginliğin üretimi ve bu üretimde, örgüt içinde zenginliğin
paylaşımının karakteri, futbolda sermaye ve futbolcu dahil takımda diğer
çalışanlar arası ilişki; ücret politikaları; futbolda yaratılan zenginliğin
bölüşümü; Türkiye’de futbolun örgütlenmesi; futbolun örgütlü büyük sermaye
oluşu; bu sermayenin karakteri; sonu çoğu kez sefalet olan futbolcu işçiden,
zengin-futbolcu işçiye ve birkaç zengin futbolcu-sermayedara doğru olan
gelişmesi; bu değişimin ve gelişmenin karakteri; sporcu-emtia pazarının
yerelliğini yitirip uluslararasılaşması; basit antrenörlükten, takımın yenilmesi
ve kazanmasından sorumlu tutulan “yıldız takım yöneticiliğine” doğru
değişim; sporun üretiminde “görünmeyen emek” ve bu emeğin karakteri gibi
konular vardır.
Materyal hayatın üretimi sırasında, futbol ile, aynı zamanda, “seyirci” (ve
taraftar) denen kitleler de üretilir. Seyircinin üretimi, materyal zenginliğin ve
materyal (ve bilişsel)3 yoksulluğun üretiminin zorunlu koşuludur. Bu
bağlamda, stattaki, evdeki, kahvedeki seyircilerin/taraftarların üretiminin
tarihsel yanı veya belli zaman ve yerdeki yanı ele alınıp incelenebilir. Her iki
durumda da, futbolda seyircinin materyal hayatın (ve bu hayatın düşünselinin)
üretiminde yerleştirilmesi ve açıklanması gerekir. Bu açıklamada, seyircinin/
taraftarın, futbolun (ve toplumun) materyal üretim tarzı ve ilişkiler yapısının
yeniden-üretilmesindeki yerinin ve sonuçlarının belirlenmesi ve irdelenmesi
gerekir. Bu da, aynı zamanda, seyirci/taraftar üretimi, bu üretimin materyal
(ve düşünsel) amaç ve sonuçları üzerinde durmayı gerektirir. Bu yapılırken,
seyirci/taraftar üretiminin yerel, ulusal ve uluslararası karakteri, bunun
materyalin (ve bilişin, özellikle ırkçılığın, milliyetçiliğin, güçlüyle kendini
özdeştirmenin, güce tapınmanın) üretimindeki anlamının incelenmesi gerekir.
Futbolun materyal üretimi örgütlü yaşamın materyal üretiminin bütünleşik
parçasıdır. Futbolla üretim asla futbolun örgütlü yapısı içinde sınırlı değildir
ve sınırlı kalmaz: Futbolla üretim, hayatın her tür üretimiyle değişen ölçüde
ilişkilidir. Örneğin futbolun televizyonda üretiminin birçok sonuçları arasında
3 Uyarı: Parantez içinde eklediklerim, materyal hayatın üretiminde zorunlu koşul olan
düşünselin (bilişin) üretiminin incelenmesiyle ilgilidir. Aynı şeyi, düşünselin üretimi ile ilgili
açıklamada tekrarlamamak için yaptım bunu.
Futbolu inceleme üzerine 7
kahvehanelerdeki üretim tarzı ve ilişkilerinin değişmesini getirmiştir; spor ve
taraftarlık üretimiyle birlikte, stadyum içinde, çevresinde ve sermayenin iş
gördüğü her yerde “yan ürünler” çıkmış ve var olan ürünler, yiyecekten
giyeceğe ve içeceğe kadar çeşitlendirilmiştir. Bu bağlamda ortaya çıkan
yapıların ve ilişkilerin incelenmesi gerekir. Bu incelemelerde ele alınabilecek
konular arasında şunlar vardır: Futbolu düzenleyen federasyon ve ligler gibi
yapılar; yasal düzenlemeler; hakemlik sistemi; amigoluk; stadyumlar ve
stadyum çevresinde oluşan geçici ve kalıcı yapılanmalar; futbolda yasal ve
yasa dışı bahis (futbol mafyası dahil) yapılarının oluşması ve bunların
karakterleri; Bir kahvede ve bardaki ilişkilerin futbol sırasında değişmesi;
seyir sırasında yapılan iddialar; medyada spor sayfalarının, spor eklerinin,
televizyon ve radyo spor programlarının oluşması ve bunların karakterleri;
promosyon ve reklamın spora girişi ve gelişmesi; futbolla türeyen yan
endüstriler; futbolla desteklenen giyecek, yiyecek, oyuncak, moda ve reklam
endüstrileri; futbol ve pazarlama.
Futbolda, kural dışı olan fakat egemenliğin bir parçası olan, mafyalaşma,
şantaj, futbolcu ve takım satın alarak maçta şike, hakem satın alma gibi kirli
ilişkiler de örgütlü hayatın önemli parçasıdır ve incelenmelidir.
Düşünsel hayatın üretimi hem egemenlikler hem de bu egemenliklerin
üzerinde inşa edilen ve mücadelelerle süregiden örgütlü yaşamın üretiminin
zorunlu koşuludur. Düşünselin üretimi, insan gerçeğinin ve gerçeklerle ilgili
gerçeği yansıtan veya gerçeğin yerini alan hayallerin, imajların, inançların,
düşlerin, her tür duyguların yeniden üretimiyle ilişkilidir. Bu bağlamda
incelemelerde üzerinde durulması gereken konuların bazıları materyalin
üretimini açıklarken parantezler içinde sunuldu, çünkü düşünselin üretimi
materyal yaşamın üretilmesini, bu üretimin anlam ve sonuçlarını, insan
ilişkilerini açıklamak için yapılır ve materyalin üretiminin her anını içerir.
Böylece insanlar materyal olarak inşa edilen dünya düşünsel olarak inşa edilir,
açıklanır, tutulur, sürdürülür ve değiştirmek için düşünceler faaliyetler ve
düşünceler üzerine yansıtılır. İnsan tarihini ancak bu yolla yapabilir. Futbolla
ilgili olarak üretilen bilişlerin yapısı ve sonuçlarının incelenmesinde, örneğin,
futbolla yaratılan bilişler, davranış kalıpları ve bunların sonuçları; şiddet ve
holiganlık içine sıkıştırılan ilgi ve promosyonun anlamı; futbol, siyaset ve
ideoloji bağı; futbol ve “ekmek ve sirk” ve “böl ve yönet” politikaları, futbol
ve toplum yönetimi ele alınabilir. Futbolcu üzerinden üretilen bilişler üzerinde
durulabilir: “Futbolcu olma” ile ilgili olarak işlenen umutlar, beklentiler; işçi
sınıfının kimilerinin az miktar kazandığı bir iş kolundan, işçi sınıfından birkaç
8 İrfan Erdoğan
kişinin trilyonlar kazandığı bir mesleğe dönüşümünün bilişlere nasıl işlendiği
ele alınabilir. Futbolun ve futbolcunun reklam ve propagandada kullanımı
incelenebilir. “İyiler kazanır” gibi sloganlarla gelen reklamlar dahil, futbolun
her tür anlatısında işlenen bilişler üzerinde durulabilir: Örneğin, ekonomik
fırsat eşitliğinin varlığı, çaba gösterenlerin, yeteneklilerin ve beceriklilerin
kazandığı, kazanamayanların da beceriksiz ve yeteneksiz olduğu üzerinde
durulabilir. Yasaların, egemen güçlerin kendi aralarındaki mücadelelerin bir
ifadesi değil de, herkesin isteğinin ifadesi olduğunu, normal, meşru ve
evrensel olduğunu vurgulayan oyunun kurallarıyla işlenen bilişler
(normalleştirme, anormalleştirme, egemenlik ve meşrulaştırma) incelenebilir.
Futbol, sadece sahadaki “canlı oyunla” değil, “canlı yayınla” ve yayın
sonrası iletişimlerle de üretilir: Bu bağlamda, futbol haberleri ve tartışma
programları ve gelişmesi, içerikleri, kullandıkları dil, işledikleri bilinç ve
bilişler inceleme için ele alınabilir. Yayından sonraki iletişimler nicel olarak
oldukça çoktur. Futbol, futbolcular, antrenörler, eşleri, sevgilileri, yaptıkları
ve yapmadıkları, futbol ve futbolcuların magazinleşen yaşamları özellikle
iletişim medyasında çok işlenir. Bu işleme tarzlarıyla yapılan biliş yönetimi,
bunun (materyal ilişkiler dahil) toplumsal anlam ve sonuçları incelenmesi
gereken önemli konular arasındadır.
Egemenliğin üretimi, materyal üretim tarzı ve ilişkileriyle oluşturulan
baskı ve “sıcak ve özellikle soğuk terör” koşullarının düşünsel ile (egemen
ideoloji ve egemen inanç ve duygularla) beslenmesi, desteklenmesi gerekir.
Özellikle, kitlelerin rızasına dayalı olduğunu iddia eden üretim tarzlarında,
üretim ilişkilerinin getirdiği insanlık dışı koşulların meşrulaştırılması teolojik
yapılarla karşılaştırılamayacak derecede zorlaşmaktadır. Bu zorluğun, işsizlik
ve aç kalma korkusu ve gerektiğinde polis baskısıyla giderilmesi yeterli
değildir, her tür baskıcı ve insanlık dışı koşulun meşrulaştırılması gerekir. Bu
gereklilik de bu tür üretim tarzlarında (toplum yapılarında) biliş yönetiminin
önemini zirveye çıkartmaktadır. Bu nedenle ki, örneğin 21 yüzyılda
enformasyon toplumu ve bilgi toplumu gibi “hurafeler” herkesin gerçeğiymiş
gibi sunulmaktadır. Bu sunumun futbolla ilgili yanında, sadece materyal ve
düşünsel egemenliğin materyal nasıl üretildiği değil, bu egemenliğin üretimi
için gerekli bilişsel/düşünsel (ve materyal) yoksunluğun da üretiminin
incelenmesi gerekir. Bu bağlamda, Roma arenalarından futbol stadyumlarına
eski kölelerin var oluş savaşından modern kölelerin rol modeli olmasına;
futbolun ekonomik veya siyasal pazar için bilinç ve biliş yönetiminde
kullanılmasına; materyal zenginliğe sahip olmayanlara, övünmeleri ve
Futbolu inceleme üzerine 9
korumaları için “taraftarlık ve diğer inançlar” gibi soyut değerlerin ve soyut
zenginliklerin verilmesine, yoksulluğun sürdürülebilir kalkınmasının
sağlanmasına; yoksulluğu paylaşanlar arasındaki düşmanlıkların yaratılmasına
kadar bilişsel ve davranışsal yoksulluğun/yoksunluğun yaradılışı, tutuluşu ve
sürdürülüşü araştırma konusu yapılabilir.
Özlüce, futbolun incelenmesi yaşanmış ve yaşanan hayatın örgütlü
materyalliğinin ve düşünselliğinin incelenmesidir. Sizin seçeneğiniz, tercihler,
algılar, tutumlar ve etkiler üzerinde durarak ve liberal çoğulcu, post-yapısalcı,
post-modernist, fenomonolojik, pazarlamacı, promosyoncu yaklaşımlarla
egemenliğin incelemeden geçerek meşrulaştırılması ve desteklenmesi
olabileceği gibi, üretim tarzı ve ilişkilerinin bilimsel soruşturması da olabilir.
Bence, en dürüst insan kendini ve çevresini soruşturan ve daha iyiyi arayan
insandır. Toplum değişimleri bu tür insanların varlığı nedeniyle olmuştur.
Konu bilim adamı/insanı olduğunda, belki de en iğrenç insan (egemen bir
sınıfa dahil olup da, bu egemenliği soruşturan insanlar hariç), kendi sınıfsal
konumunda kendine düşman olan ve kendi üzerindeki egemenliği savunan
insanımsı-insandır: Egemenliklerin ücretli ve ücretsiz bekçileri.